Godziny nadliczbowe oznaczają pracę wykonywaną ponad ustaloną normę, a tę wyznaczają przepisy prawa pracy – dokładniej mówiąc jest to artykuł 151 § 1 Kodeksu Pracy.
Wedle Kodeksu Pracy wyróżniamy dwie normy czasu pracy:
dobową,
średniotygodniową.
Dobowa norma czasu pracy nie powinna przekroczyć 8 godzin, średniotygodniowa zaś – 40 godzin. Przekroczenie normy zarówno dobowej, jak i średniotygodniowej kwalifikuje się, jako praca w godzinach nadliczbowych.
Praca w godzinach nadliczbowych jest prawnie dopuszczalna w następujących przypadkach:
gdy są to szczególne potrzeby pracodawcy,
gdy zachodzi konieczność prowadzenia akcji ratowniczej, mające na celu chronić życie ludzkie oraz zdrowie, mienie bądź środowisko, a także wtedy, gdy w grę wchodzi usunięcie powstałych awarii.
Biorąc pod uwagę pracę w sytuacjach szczególnych, gdy zachodzi taka potrzeba od strony pracodawcy, liczba godzin nadliczbowych w ciągu roku nie powinna przekroczyć 150. Limit godzin nadliczbowych przepracowanych w ciągu roku może być jednak zarówno mniejszy, jak i większy. Precyzyjnie warunki te zostają określone przez zbiorowy układ pracy bądź regulamin pracy, jak i indywidualnie w umowie zawieranej z pracownikiem.
W ogólnym rozumieniu przepisów praca w godzinach nadliczbowych nie może przekraczać:
w ciągu roku kalendarzowego 150 godzin,
w ciągu doby 5 godzin,
przeciętnie w tygodniu 8 godzin.
Pracy w godzinach nadliczbowych bezwzględnie nie mogą wykonywać kobiety w ciąży oraz osoby małoletnie. Niemożliwe jest zatrudnienie pracownika na takich warunkach nawet wtedy, gdy zainteresowany wyraża zgodę na pracę w godzinach nadliczbowych.
Pracownicy wykonujący swoją pracę ponad ustalone normy, czyli w godzinach nadliczbowych, otrzymują normalne wynagrodzenie za przepracowany czas, ale i mają prawo do rekompensaty za pracę w godzinach nadliczbowych. Jest to dodatek w wysokości 50% bądź 100% podstawowego wynagrodzenia, liczony za każdą godzinę nadliczbową.
Wysokość dodatku zależy od:
pory dnia lub nocy, w jakiej wypada praca w godzinach nadliczbowych (pora dzienna/pora nocna),
rodzaju dnia, w jakim wykonywana jest praca w godzinach nadliczbowych – czy jest to dzień wolny dla pracownika, czy też dzień roboczy.
100% dodatek wynagrodzenia przysługuje:
za pracę nadliczbową w porze nocnej,
za pracę nadliczbową w dni wolne dla pracownika,
za pracę nadliczbową w niedziele oraz święta,
za pracę nadliczbową w dni wolne za robocze dla pracownika niedziele i święta,
za pracę nadliczbową wynikającą z przekroczenia normy średniotygodniowej.
50% dodatek wynagrodzenia przysługuje:
za pracę nadliczbową na dobę w dni robocze pracownika, włączając w to niedziele i święta,
za pracę nadliczbową na dobę w dni wolne dla pracownika równoważące czas pracy,
za pracę nadliczbową na dobę w dni, które dla pracownika miały być dniami wolnymi.
Wynagrodzenie oraz dodatek z tytuły pracy w godzinach nadliczbowych, może zostać zastąpiony ryczałtem, tylko w określonych sytuacjach, na przykład podczas wykonywania pracy poza zakładem pracy, w trybie stałym. Wysokość ryczałtu w takim wypadku powinna odpowiadać przewidywanemu wymiarowi pracy w godzinach nadliczbowych.
Pracodawca zamiast wypłacania dodatku bądź ryczałtu, może również w zamian udzielić pracownikowi czas wolnego. Zastępuje ów jedynie dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych, ale nie jest substytutem podstawowego wynagrodzenia.