Inspektor pracy jest podstawowym organem Państwowej Inspekcji Pracy. Do jego podstawowych uprawnień zalicza się przeprowadzanie kontroli pracodawców pod kątem przestrzegania przez nich obowiązujących przepisów prawnych dotyczących prawa pracy oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Podczas wykonywania czynności kontrolnych inspektor pracy ma prawo zażądać od pracodawcy pisemnej i ustnej informacji o sprawach objętych kontrolą. Może również legitymować osoby zatrudniane przez pracodawców oraz ma wgląd w dokumentację zakładu pracy.
Na podstawie poczynionych ustaleń inspektor pracy wydaje decyzje administracyjne – nakazy, na podstawie których pracodawca jest zobowiązany do usunięcia stwierdzonych uchybień, które polegają na naruszeniu przepisów lub zasad bhp, a tym samym doprowadzenia ich do stanu zgodnego z obowiązującym prawem. Poprzez decyzję administracyjną może również nakazać wypłacenie pracodawcy należnemu pracownikowi wynagrodzenia lub innego świadczenie. Może także wstrzymać prace, które powodują bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników i skierować ich do wykonywania innych prac. Podczas odbierania nowo wybudowanych lub przebudowanych zakładów pracy, jeśli stwierdzi bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników, inspektor pracy ma prawo zgłoszenia sprzeciwu, a tym samym uniemożliwienia eksploatowania tych zakładów aż do momentu usunięcia stwierdzonych zagrożeń.
Inspektor pracy ponadto jest także uprawniony do kierowania pracodawców oraz ich organów założycielskich wystąpień o usunięcie stwierdzonych podczas kontroli naruszeń prawa pracy oraz o wyciągnięcie konsekwencji służbowych wobec osób, które się tych naruszeń dopuściły. Jeśli istnieją uregulowania szczegółowe inspektor pracy może wydać również opinię lub stosowne postanowienie. Na mocy ustawy inspektor pracy został też upoważniony do ścigania wykroczeń określonych w przepisach prawa pracy, a także przepisach kodeksu wykroczeń jako wykroczenia przeciwko pracom pracowniczym lub prawom osób, które wykonują pracę zarobkową. Inspektor może więc karać pracodawców i osoby działające w ich imieniu poprzez grzywny nakładane w formie mandatu karnego. W poważniejszych przypadkach sprawa może zostać skierowana nawet do sądu.
Szczególnie ważną rolę inspektor pracy odgrywa w analizowaniu wypadków przy pracy, w szczególności tych, które zakończyły się dla osób poszkodowanych poważnymi skutkami. Nie zawsze bowiem zakład jest w stanie rzetelnie ocenić zaistniałą sytuację. Inspektor wpływa także na ustalenie wysokości zróżnicowanej składki na ubezpieczenie wypadkowe, która uzależniona jest m.in. od warunków pracy. Ponadto zadania inspektora pracy mogą niekiedy ulegać zmianom, które wynikają ze zmieniających się stale przepisów.
Zgodnie z Ustawą o Państwowej Inspekcji Pracy oraz Ustawą o urzędnikach państwowych, inspektor pracy ma status urzędnika państwowego. Musi zatem chronić interesy obywateli i przestrzegać Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Powinien również stać na straży autorytetu państwa.
