Trzynasta pensja przysługuje wszystkim pracownikom budżetówki. Inni pracodawcy również mogą wypłacać trzynastkę o ile taki zapis znajduje się w regulaminie wynagradzania danej firmy, w zbiorowym układzie pracy bądź w umowie o pracę danego pracownika.
Obowiązkowo trzynastą pensję otrzymują pracownicy sfery budżetowej, którzy zatrudnieni są w oparciu o umowę o pracę lub spółdzielczą umowę o pracę. Zgodnie z obowiązującą ustawą z dnia 12 grudnia 1997 roku o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym dla pracowników sfery jednostek budżetowych, trzynasta pensja należy się m.in. pracownikom urzędów państwowych, urzędów gmin i miast, pracownikom oświaty czy osobom zatrudnionym w biurach poselskich i senatorskich. Muszą jednak być oni zatrudnieni na podstawie umowy o pracę. Trzynasta pensja nie obowiązuje bowiem w przypadku umowy zlecenie czy umowy o dzieło.
Trzynastki wypłacane są w ciągu pierwszych trzech miesięcy roku kalendarzowego, który następuje po roku, za który przysługują. Co roku z budżetu państwa idzie na ten cel około 3,5 – 4 mld złotych. Szacuje się, że regularnie trzynastą pensję pobiera w Polsce rocznie aż milion osób.
Prawo do trzynastej pensji w pełnej wysokości przysługuje osobom, które u danego pracodawcy przepracowały pełny rok kalendarzowy. Co więcej okres pracy w dwóch różnych jednostkach budżetówki nigdy nie się nie sumuje. W przypadku kiedy przepracowany został krótszy okres czasu trzynasta pensja przyznawana jest w sposób proporcjonalny do przepracowanego okresu.
Trzynastka to 8,5 % sumy wynagrodzenia za pracę, jakie otrzymał pracownik w ciągu roku kalendarzowego, za który przysługuje mu to wynagrodzenie. W celu obliczenia jej wysokości trzeba najpierw ustalić podstawę jego wymiaru. Stanowią ją aż trzy składniki – otrzymane w ciągu roku kalendarzowego wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia ze stosunku pracy przyjmowane do obliczenia ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy, wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy praz wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy, które przysługuje pracownikowi, który podjął pracę na skutek przywrócenia do pracy. Podczas ustalania podstawy do wypłacenia trzynastki nie uwzględnia się natomiast wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika w okresie choroby.
Niekiedy zdarza się, że pracownik sfery budżetowej nie dostanie trzynastej pensji. Ma to jednak miejsce bardzo rzadko i tylko w wyjątkowych sytuacjach:
- kiedy pracownik nie pojawi się w pracy przez dłużej niż 2 dni i nie usprawiedliwi swojej nieobecności,
- w momencie, gdy pracownik stawi się do pracy lub będzie wykonywał swoje obowiązki w stanie nietrzeźwości,
- gdy pracownik zostanie w sposób dyscyplinarny wydalony z pracy lub ze służby,
- umowa o pracę zostanie rozwiązana bez wypowiedzenia z winy leżącej po stronie pracownika.
Poza wymienionymi sytuacjami, w żadnym innym przypadku pracownik sfery budżetowej nie może zostać pozbawiony prawa do trzynastej pensji. Ustawa o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym pracowników sfery budżetowej (Dz. U. z 1997 r. Nr 160, poz. 1080 z późn. zm.) określa również w jasny sposób, którym osobom trzynastka w ogóle nie przysługuje. Są to osoby zajmujące kierownicze stanowiska państwowe. Dodatkowe pieniądze nie należą się więc żołnierzom, funkcjonariuszom policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Agencji Wywiadu, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Służby Celnej, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Więziennej , Służby Wywiadu Wojskowego, a także Biura Ochrony Rządu.
