Obowiązek ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego w ZUS nie obowiązuje w przypadku samodzielnej umowy o dzieło. Umowa taka stanowi tytuł do tych ubezpieczeń jedynie w sytuacji, gdy jest zawarta z własnym pracownikiem. Wówczas uzyskane w taki sposób wynagrodzenie podlega składkom ubezpieczeniowym.
Umowa o dzieło może stanowić tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń w ZUS tylko w dwóch przypadkach. Ma to miejsce gdy umowa zawarta jest z podmiotem, z którym wykonawca pozostaje już w stosunku pracy lub z innym podmiotem, ale praca na jej podstawie jest wykonywana na rzecz własnego pracodawcy. Wynika to z art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Tylko wówczas wykonawca dzieła traktowany jest jako pracownik, wyłącznie dla celów ubezpieczeniowych w ZUS. Dotyczy go wtedy obowiązek ubezpieczenia społecznego i ubezpieczenia zdrowotnego na zasadach analogicznych jak w przypadku tradycyjnej umowy o pracę. Kwota uzyskanego przez niego dochodu podlega składkom ZUS.
Prawo pracy nie zakazuje wprost zatrudnienia jednego pracownika na podstawie więcej niż jednej umowy. Nie zabranie również (poza wyjątkami) zatrudniania pracownika na podstawie innej umowy niż umowa o pracę. Wynika z tego więc, że pracodawca może z jednym pracownikiem jednocześnie zawrzeć umowę o pracę oraz umowę cywilnoprawną np. umowę o dzieło. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy praca na podstawie umowy cywilnoprawnej wyraźnie różni się od tej wykonywanej w ramach stosunku pracy.
W takiej sytuacji pracodawca nie przekazuje za danego pracownika kolejnego zgłoszenia do ubezpieczeń w ZUS (druku ZUS ZUA). Przychód uzyskany z wykonywania takiej umowy jest sumowany z wynagrodzeniem osiągniętym ze stosunku pracy. Stanowi on podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, który pracodawca ma obowiązek wykazać w jednym bloki imiennym raportu miesięcznego (ZUS RCA). Od tej kwoty wyliczane są składki na ubezpieczenie społeczne. Z kolei składka na ubezpieczenie zdrowotne jest wyliczana dla każdej umowy osobno.
Umowa o dzieło rodzi także obowiązek ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, jeśli została zawarta z innym podmiotem, ale praca wykonywana na jej podstawie jest świadczona na rzecz dotychczasowego pracodawcy, z którym pracownik dalej pozostaje w stosunku pracy. jednak taka umowa podlega już zgłoszeniu do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego w ZUS. Płatnikiem jest wówczas pracodawca, którego pracownik wykonuje pracę na jego rzecz na podstawie umowy cywilnoprawnej. Ma więc obowiązek zgłoszenia danego pracownika do ZUSu i opłacania za niego stosownych składek. Dokonuje tego na takich samych zasadach jak za osoby wykonujące pracę w ramach umowy o dzieło zawartej z własnym pracodawcą
Osoby, które wykonują umowę o dzieło, a jednocześnie posiadają prawo do emerytury lub renty, nie podlegają z tego tytułu ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu w ZUS. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy umowa cywilnoprawna została zawarta z pracodawcą, z którym jednocześnie pozostają w stosunku pracy.
