Pracownik może poprosić swego pracodawcę o bezpłatny urlop. W ten sposób może on przerwać wykonywanie pracy w stosunku do danego pracodawcy bez zrywania umowy o pracę. Jest to rozwiązanie przydatne w momencie korzystania z czasowego kontraktu dla innego pracodawcy lub w sytuacjach, kiedy czasowo niemożliwe jest wykonywanie pracy.
Przed udaniem się na bezpłatny urlop pracownik musi złożyć stosowny wniosek u swego pracodawcy. Nie ma on jednak obowiązku wyrażenia zgody na urlop tego typu i nie musi swojej odmowy niczym motywować. Ewentualna zgoda powinna być natomiast udokumentowana. Pracownik przebywający na urlopie bezpłatnym nie jest w tym czasie objęty ubezpieczeniem społecznym, gdyż pracodawca nie ma obowiązku odprowadzania za niego składek. Przez pierwsze 30 dni urlopu bezpłatnego pracownik może korzystać z państwowej opieki medycznej bezpłatnie, po tym kresie traci do tego prawo. Musi wówczas wykupić ubezpieczenie zdrowotne bądź zostać zgłoszonym do ubezpieczenia przez członka rodziny np. współmałżonka.
W sytuacji, gdy w czasie trwania urlopu bezpłatnego zaistnieją ważne okoliczności, pracodawca może odwołać pracownika z urlopu. Jest to jednak możliwe tylko wówczas, gdy jest on dłuższy niż 3 miesiące. Ponadto informacja o możliwości ewentualnego odwołania z urlopu bezpłatnego powinna znaleźć się w oświadczeniu pracodawcy dotyczącym tego urlopu. Jeśli pracownik nie stawi się w pracy pracodawca ma prawo do jego dyscyplinarnego zwolnienia. Jeśli zapis o możliwości odwołania z urlopu bezpłatnego nie znalazł się natomiast w umowie, wówczas kwestia powrotu do pracy uzależniona jest tylko od dobrej woli pracownika. Pracodawca nie może natomiast odwołać pracownika przebywającego na urlopie krótszym niż 3 miesiące, chyba, że on sam wyrazi na to zgodę.
Urlop bezpłatny chroni pracownika przed zwolnieniem z pracy. Art. 411 Kodeksu Pracy przewiduje jednak taką możliwość, jeśli zakład pracy ulegnie likwidacji lub ogłosi upadłość. Ponadto pracownik może także zostać zwolniony w ramach zwolnień grupowych, w przypadku urlopu trwającego dłużej niż 3 miesiące.
W czasie trwania urlopu bezpłatnego pracownik nie nabywa także prawa do urlopu wypoczynkowego. Wymiar urlopu jaki wynika z umowy o pracę zostaje więc obniżony o 1/12 za każdy miesiąc, w którym pracownik przebywa na urlopie bezpłatnym. Natomiast jeśli urlop bezpłatny trwa krócej niż 1 miesiąc, nie ma to żadnego wpływu na wymiar urlopu wypoczynkowego.
Ponadto za czas przebywania na urlopie bezpłatnym pracodawca nie pobiera wynagrodzenia od dotychczasowego pracodawcy. Nie ma już także prawa do premii określonych w regulaminie. Jednak nadal jest on osobą zatrudnioną. Nie może się więc starać o zasiłek dla osób bezrobotnych. Jeśli pracownik wziął urlop w celach opieki nad bliską osobą pozostaje w takiej sytuacji w zasadzie bez środków do życia. Inaczej sytuacja ma się w momencie, gdy w czasie urlopu bezpłatnego pracownik pracuje u innego pracodawcy na podstawie umowy o pracę.
Pracownik, który z różnych powodów chce swój urlop bezpłatny zakończyć przed upływem ustalonego wcześniej czasu może wystąpić z odpowiednim wnioskiem do pracodawcy o przywrócenie do pracy, a tym samym skrócenie urlopu bezpłatnego. Pracodawca nie musi jednak w takiej sytuacji się na to zgadzać. Niekiedy dochodzi bowiem do sytuacji, że obowiązki danego pracownika zostały rozdzielone pomiędzy inne osoby lub został zatrudniony nowy pracownik na zastępstwo. Wówczas osoba przebywająca na urlopie bezpłatnym musi wykorzystać go w całości.
