Czas pracy to czas, podczas którego pracownik jest do dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy bądź innym wyznaczonym do wykonywania pracy miejscu. Z tego wynika, że czas pracy to nie tylko rzeczywisty czas, w którym pracownik pracuje, ale również czas, w którym pozostaje gotowy do jej świadczenia, ale z różnych względów (nie ze swojej winy) tego nie robi. Do czasu pracy zalicza się więc np. czas przerw, przestojów, szkoleń BHP. Nie wlicza się natomiast do czasu pracy dyżurów, jeśli w ich trakcie nie wykonano pracy. Normy czasu pracy określaną maksymalną liczbę godzin, jaka może być przepracowana przez pracownika zgodnie z obowiązującymi przepisami kodeksu pracy.
W chwili obecnej w kodeksie pracy wyróżnia się kilka norm czasu pracy:
- dobowa – maksymalnie 8 godzin,
- średniotygodniowa – w przyjętym okresie rozliczeniowym nie powinno to być więcej niż 40 godzin,
- łączna tygodniowa – obejmuje pracę w normalnym czasie pracy oraz godziny nadliczbowe, w przyjętym okresie rozliczeniowym nie powinno to być więcej niż 48 godzin.
Normy czasu pracy to nie to samo co wymiar czasu pracy. Przyjmuje się bowiem, że wymiar czasu pracy to ilość godzin, jaka powinna zostać przepracowana przez pracownika w danym okresie rozliczeniowym, w normalnym czasie pracy, a więc po uwzględnieniu norm czasu pracy. Pojęcie wymiaru czasu pracy używane jest niekiedy także w innych znaczeniach:
- jako rozmiar zatrudnienia pracownika – jaką liczbę godzin w stosunku do nominalnego czasu pracy musi przepracować pracownik, nie będący zatrudnionym na cały etat, a jedynie w jego części,
- jako liczba godzin, którą musi przepracować pracownik w określonym dniu (pracownicy mogą pracować np. 8 lub 12 godzin dziennie).
Czas pracy rozlicza się w obowiązującym danego pracownika okresie rozliczeniowym. Po jego zakończeniu można ustalić czy przepracował on dokładną liczbę godzin, jaka odpowiada jego wymiarowi pracy, czy większą, a jeśli tak to dlaczego.
Kodeks pracy wyróżnia kilka systemów czasu pracy:
- podstawowy – praca jest wykonywana w wymiarze nie większym niż 8 godzin w ciągu doby; można w tym przypadku stosować okres rozliczeniowy czasu pracy nieprzekraczający 4 miesięcy,
- równoważny – praca wykonywana jest w wydłużonym dobowym wymiarze (maksymalnie 12 godzin), jeśli jest to podyktowane rodzajem lub organizacją pracy; maksymalny okres rozliczeniowy to 1 miesiąc; wydłużony dobowy wymiar czasu pracy jest równoznaczny z dniami wolnymi od pracy lub krótszym wymiarem czasu pracy w inne dni.
Wyjątkiem od tych reguł są pewne grupy pracowników. Pracownicy wykonujący pracę, która polega na dozorze urządzeń i częściowo wiąże się z byciem w pogotowiu do pracy mogą wykonywać swoje obowiązki w wymiarze maksymalnie 16 godzin na dobę, okres rozliczeniowy w tym przypadku nie może przekraczać miesiąca. Z kolei pracownicy zatrudnieni do pilnowania mienia lub osób oraz pracownicy zakładowych straży pożarnych i służb ratowniczych mogą pracować w wymiarze czasu pracy do 24 godzin. Okres rozliczeniowy wynosi także 1 miesiąc.
